Zespół metaboliczny dieta i zalecenia

Zespół metaboliczny (ZM) nazywany jest epidemią XXI wieku. Pozornie jednak skomplikowany termin to nic innego jak współwystępowanie otyłości wraz z zaburzeniami gospodarki lipidowej oraz węglowodanowej, czemu zazwyczaj towarzyszą podwyższone wartości ciśnienia tętniczego. Mimo tego, iż ZM nie stanowi odrębnej jednostki chorobowej to nie należy go bagatelizować. Stanowi on istotny czynnik ryzyka rozwoju innych schorzeń, w tym zwłaszcza chorób sercowo-naczyniowych. Na podstawie przeprowadzonych badań klinicznych stwierdzono, iż ZM 2,5-krotnie zwiększa ryzyko wystąpienia zawału mięśnia sercowego oraz powoduje 2-krotny wzrost częstości powstawania incydentów sercowo-naczyniowych.
Dodatkowo zespół metaboliczny może korelować ze stłuszczeniem wątroby, upośledzeniem funkcji nerek, przewlekłym stanem zapalnym czy zespołem policystycznych jajników (PCOS).
Według najnowszej definicji, jako kluczowe kryterium rozpoznania ZM przyjmuje się rozpoznanie otyłości oraz dodatkowo występowanie dwóch z trzech wymienionych poniżej nieprawidłowości, czyli:
• zaburzeń gospodarki węglowodanowej, a dokładniej metabolizmu glukozy,
• podwyższonych wartości ciśnienia tętniczego,
• zaburzeń w obrębie gospodarki lipidowej (zwiększenie stężenia cholesterolu frakcji nie-HDL).
Warto zaznaczyć, iż powyższa definicja została przyjęta przez liczne towarzystwa (PTNT, PTLO, PTL, PTH, PTMR, PTMSŻ) oraz sekcje (m.in. Prewencji i Epidemiologii PTK, Chirurgii Metabolicznej i Bariatrycznej TChP). Zagłębiając się w aspekt kryteriów diagnostycznych zespołu metabolicznego, pod pojęciem kluczowego z nich – rozpoznania otyłości – należy rozumieć zwiększoną wartość wskaźnika wzrostowo-wagowego (ang. Body Mass Index, BMI) wynoszącą ≥ 30 kg/m2. O nadmiernej masie ciała może również świadczyć przekraczający normę obwód talii (≥ 88 cm u kobiet oraz ≥ 102 cm u mężczyzn), który będzie równoznaczny z rozpoznaniem otyłości brzusznej.

Biorąc pod uwagę dodatkowe wyznaczniki zespołu metabolicznego, przyjmuje się w obrębie zaburzeń gospodarki węglowodanowej stany przedcukrzycowe lub cukrzycę, kiedy to:
• stężenie glukozy na czczo jest ≥ 100 mg/dl lub ≥ 140 mg/dl po 120 minutach w doustnym teście obciążenia glukozą,
• wartość hemoglobiny glikowanej ≥ 5,7%,
• stosuje się leczenie hipoglikemizujące (obniżające stężenie glukozy we krwi poprzez nasilenie produkcji insuliny przez trzustkę).
Nawiązując do kolejnego kryterium – ciśnienia tętniczego, będzie to korzystanie z leczenia hipotensyjnego (obniżającego ciśnienie tętnicze krwi) lub też rozpoznanie nadciśnienia tętniczego czy wysokiego prawidłowego ciśnienia tętniczego poprzez uzyskanie jednego z poniższych wyników:
• ≥ 130 i/lub 85 mmHg w pomiarze gabinetowym,
• ≥ 130 i/lub 80 mmHg w pomiarze domowym.
Natomiast nieprawidłowości w gospodarce lipidowej, jak już wcześniej wspomniano, to podwyższone stężenie cholesterolu frakcji nie-HDL (≥ 130 mg/dl) bądź też stosowanie leczenia hipolipemizującego, czyli przyczyniającego się do normalizacji wyników w obrębie profilu lipidowego – lipidogramu. Na uwagę zasługuje fakt, iż liczba osób dotkniętych zespołem metabolicznym nieustannie rośnie. Według dostępnych publikacji sytuacja ta dotyczy nie tylko Europy, ale również pozostałych kontynentów, takich jak Azja czy Ameryka Północna. Skupiając się jednak na Polsce w przeprowadzonych badaniach NATPOL PLUS zespół metaboliczny zdiagnozowano u około 20% osób dorosłych, czyli średnio u co piątego Polaka, przy czym częściej był on rozpoznawany u kobiet niż u mężczyzn.
Przyczyn powstawania zespołu metabolicznego upatruje się głównie w czynnikach modyfikowalnych. Należą do nich:
• dieta bogata w żywność o wysokim stopniu przetworzenia, zawierająca
nasycone kwasy tłuszczowe, izomery trans kwasów tłuszczowych czy
węglowodany proste,
• brak regularnej aktywności fizycznej,
• palenie tytoniu,
• nadmierne spożywanie alkoholu.
W związku z powyższymi determinantami to właśnie dietetykowi przypisuje się
nadrzędną rolę w prewencji oraz terapii zespołu metabolicznego. Właściwa edukacja oraz interwencja żywieniowa u pacjenta zmagającego się z otyłością, cukrzycą czy dyslipidemią w znaczącym stopniu zmniejszają ryzyko rozwinięcia zespołu metabolicznego. Leczenie żywieniowe istotnie wpływa na poprawę samopoczucia pacjenta i polepsza jakość życia. Ponadto w sytuacji, gdy w terapii ZM wymagane jest leczenie farmakologiczne prawidłowy sposób żywienia może przyczynić się do zmniejszenia dawki przyjmowanych leków.

Utrzymanie właściwej masy ciała

W licznych publikacjach podkreśla się, iż najważniejszym aspektem w profilaktyce oraz dietoterapii ZM jest utrzymanie właściwej masy ciała. W sytuacji, gdy niezbędna jest redukcja masy ciała, ważne żeby była ona procesem stopniowym. Zbyt szybki ubytek zbędnych kilogramów może wiązać się z pogorszonym samopoczuciem, utratą motywacji oraz ponownym jej wzrostem w przyszłości. Redukcję należy zawsze dostosować do indywidualnych parametrów pacjenta. Zazwyczaj jednak przyjmuje się ograniczenie podaży kalorii o 500-1000 kcal/dzień, co w efekcie pozwala na średnią utratę masy ciała w ilości 0,5-1,0 kg w ciągu tygodnia. Dowiedziono, że wśród pacjentów z rozpoznaną nadwagą zmniejszenie masy ciała o około 10% przyczyniło się do poprawy lipidogramu oraz parametrów w obrębie gospodarki węglowodanowej, m.in. poziomu glukozy.

Aktywność fizyczna

Niewątpliwe z normalizacją masy ciała ściśle wiąże się aktywność fizyczna.
Wprowadzenie regularnych ćwiczeń do codziennego trybu życia skutecznie
przyczynia się do poprawy samopoczucia, a tym samym zapobiega rozwojowi bądź wspiera terapię ZM. Oprócz znaczących korzyści w obrębie masy ciała, systematyczna aktywność fizyczna wykonywana przez dłuższy okres (kilku miesięcy) przekłada się na obniżenie poziomu cholesterolu frakcji LDL oraz trójglicerydów. Dodatkowo korzystnie wpływa na wzrost frakcji „dobrego” cholesterolu HDL oraz stan naczyń krwionośnych. Potwierdzono to w badaniach, przeprowadzonych przez Bogdańskiego i wsp., z udziałem 20 kobiet ze zdiagnozowaną otyłością. U pacjentek wprowadzenie regularnej aktywności fizycznej przez okres sześciu miesięcy przełożyło się na zmniejszenie obwodu pasa oraz uzyskanie korzystnych wyników w zakresie skurczowego ciśnienia tętniczego i profilu lipidowego (w tym obniżenie stężenia trójglicerydów oraz zwiększenie stężenia cholesterolu frakcji HDL). Według najnowszych rekomendacji, przedstawianych przez liczne polskie towarzystwa oraz
sekcje, wyróżniane są dwa rodzaje aktywności fizycznej, które mogą być wykonywane zamiennie. Pierwsza z nich to umiarkowana aktywność fizyczna rekomendowana w granicach 150-300 minut tygodniowo, do której zalicza się przykładowo: stretching, jazdę na rowerze z prędkością nie większą niż 16 km/h lub spacer z prędkością5-6 km/h. Z kolei pod pojęciem intensywnej aktywności fizycznej zalecanej w ilości 75-150 minut na tydzień rozumie się: pływanie, grę w koszykówkę lub bieganie z prędkością przekraczającą 8 km/h.

Wśród głównych zaleceń żywieniowych w profilaktyce oraz terapii zespołu metabolicznego wymienia się:

• Bazowanie na produktach, dostarczających węglowodanów złożonych, o niskim indeksie glikemicznym, które powinny stanowić główne źródło energii. Do tych surowców zalicza się: grube kasze, pełnoziarniste makarony, pieczywo razowe, świeże warzywa. Przy tym warto pamiętać o właściwych metodach obróbki kulinarnej, które mają bezpośredni wpływ na tempo trawienia i uwalniania glukozy z produktów. W związku z tym kasze i ryż należy gotować na sypko, makaron na półtwardo (al dente), warzywa z kolei najlepiej spożywać na surowo w możliwie jak największych kawałkach. Wprowadzenie zatem powyższych zaleceń pozwala na normalizację poziomu cukru we krwi oraz ograniczenie nadmiernego wyrzutu insuliny. Pełnoziarniste produkty zbożowe oraz świeże warzywa oprócz licznych witamin i składników mineralnych dostarczają również błonnika pokarmowego. U osób uwzględniających w swojej diecie błonnik pokarmowy udokumentowano korzystny wpływ tego składnika na utrzymanie właściwej masy ciała, a także normalizację wyników profilu lipidowego. W badaniach klinicznych potwierdzono dodatkowo pozytywną korelację między zwiększoną podażą błonnika a stężeniem glukozy we krwi poprzez poprawę wrażliwości tkanek organizmu na insulinę.

• Ograniczenie cukrów prostych, których źródłami są między innymi słodycze czy wysokosłodzone napoje gazowane. Dostarczają one zbędnych kalorii, które predysponują do rozwoju nadmiernej masy ciała. Powodują ponadto gwałtowne wahania poziomu glukozy we krwi, prowadząc do zaburzeń w obrębie gospodarki węglowodanowej.
• Uwzględnianie w jadłospisie tłuszczów pochodzenia roślinnego, do których należą między innymi oleje roślinne, przykładowo: olej rzepakowy, oliwa z oliwek, olej słonecznikowy, olej sezamowy, olej lniany. Warto pamiętać, aby wskazane tłuszcze dodawać do gotowych już potraw – „na surowo”. Tłuszczów pochodzenia roślinnego dostarczają także: pestki dyni, nasiona słonecznika czy też różne rodzaje orzechów – włoskie, ziemne, migdały. Źródłem
rekomendowanych w diecie tłuszczów są także ryby, zwłaszcza tłuste ryby morskie, tj.: łosoś, śledź, makrela, sardynki. Dostarczają one pożądanych w jadłospisie wielonienasyconych kwasów tłuszczowych z rodziny omega-3, które wykazują korzystny wpływ na naczynia krwionośne. Przyczyniają się także do neutralizacji stanu zapalnego oraz znacznie poprawiają funkcjonowanie gospodarki lipidowej. Zaleca się spożywanie minimum 2 porcji tłustych ryb morskich w tygodniu.
• Unikanie tłustych produktów pochodzenia zwierzęcego, tj.: boczek, smalec, sery topione oraz żółte, podroby. Wskazane artykuły są źródłem głównie nasyconych kwasów tłuszczowych oraz izomerów trans kwasów tłuszczowych, które prowadzą do wzrostu poziomu frakcji cholesterolu LDL oraz trójglicerydów, zaburzając tym samym gospodarkę lipidową organizmu.
• Redukcja podaży soli, gdyż jej nadmiar może istotnie zwiększać ryzyko rozwoju nadciśnienia tętniczego, czyli jednego z kryteriów rozpoznania ZM. Według rekomendacji Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) dzienna podaż soli nie powinna być większa niż 5 g/dobę. Należy ponadto unikać dosalania potraw przy stole oraz wybierać suszone i świeże zioła, które dostarczają wielu cennych składników o właściwościach biologicznych oraz poprawiają walory smakowo-zapachowe przyrządzanych dań. Sól może być również ukryta w produktach wysokoprzetworzonych (np. paluszki, parówki, chipsy) dlatego należy zwracać szczególną uwagę na informacje zawarte na etykietach danych artykułów spożywczych.

Korzystny efekt właściwego sposobu żywienia, obejmującego powyższe wytyczne, w terapii zespołu metabolicznego, w obrębie poszczególnych parametrów ciała oraz wyników laboratoryjnych wykazano w badaniu na studium przypadku, przeprowadzonym przez Niezgódkę i wsp. U mężczyzny w wieku 63 lat, z rozpoznanym zespołem metabolicznym, u którego leczenie dietetyczne trwało 8 tygodni uzyskano: redukcję masy ciała o około 6 kg, obniżenie wartości ciśnienia skurczowego oraz rozkurczowego odpowiednio o 23 mmHg oraz o 8 mmHg, zmniejszenie stężenia frakcji cholesterolu LDL o 33 mg/dl oraz poziomu glukozy o 8 mg/dl.

Z kolei do zaleceń pozażywieniowych zalicza się przede wszystkim:

• Zadbanie o właściwą ilość i jakość snu celem utrzymania prawidłowej masy ciała oraz zminimalizowanie wystąpienia powikłań sercowo-naczyniowych. W związku z tym rekomenduje się 6-8 godzin snu, unikanie ekspozycji na światło emitowane przez telefony/telewizory na około godzinę przed snem, dbanie o regularne pory wstawania oraz zasypiania.
• Zaprzestanie palenia tytoniu, co pozwoli na zmniejszenie stanu zapalnego.

• Ograniczenie nadmiernego spożycia alkoholu, który uznaje się za czynnik zwiększający poziom trójglicerydów we krwi i tym samym wpływający na rozwój nadmiernej masy ciała.

Obecnie przedmiotem wielu badań jest także rola mikrobioty jelitowej w różnorodnych zaburzeniach metabolicznych, w tym w ZM. Mikrobiota jelitowa to zespół mikroorganizmów bytujących w układzie pokarmowym człowieka, uczestniczących w wielu procesach w ustroju, warunkujących równowagę metaboliczną. Nieprawidłowości w mikrobiocie zarówno w zakresie jakościowym, jak i ilościowymi mogą skutkować rozwojem zaburzeń metabolicznych. W związku z powyższym spekuluje się, iż zastosowanie drobnoustrojów probiotycznych może mieć pozytywny wpływ na leczenie zespołu metabolicznego. Naukowcy wiążą to z korzystnym oddziaływaniem probiotyków na poprawę parametrów gospodarki lipidowej, węglowodanowej oraz wartości ciśnienia tętniczego. Mikroorganizmom probiotycznym przypisuje się również pozytywny udział w redukcji nadmiernej masy ciała ze względu na ich zdolność do hamowania rozwoju drobnoustrojów patogennych, mogących nasilać otyłość. Dlatego też do codziennego jadłospisu należy włączać naturalne źródła probiotyków takie jak:
• produkty mleczne, np. jogurt, kefir, maślanka,
• kiszonki, np. kapusta kiszona, ogórki kiszone,
• pieczywo na zakwasie.

Podsumowując

Na podstawie przedstawionych faktów stwierdza się, iż interwencja żywieniowa w terapii ZM jest niezwykle ważna, wręcz nadrzędna i może znacząco wpłynąć na poprawę stanu zdrowia pacjenta. W związku z powyższym podkreśla się rolę trzech głównych czynników (redukcję masy ciała, regularną aktywność fizyczną oraz właściwy sposób odżywiania) w minimalizacji ryzyka rozwoju zespołu metabolicznego.

Bibliografia:
1. Bogdański P., Iciek J., Pupek-Musialik D. Wpływ regularnej aktywności fizycznej
na stężenie adiponektyny u otyłych kobiet z zespołem metabolicznym.
Endokrynol. Otył. Zab. Przem. Mat 2011;7(4):213-221.
2. Dobrowolski P., Prejbisz A., Kuryłowicz A., Baska A., Burchardt P., Chlebus K.,
Dzida G., Jankowski P., Jaroszewicz J., Jaworski P., Kamiński K., Kapłon-Cieślicka
A., Klocek M., Kukla M., Mamcarz A., Mastalerz-Migas A., Narkiewicz K.,
Ostrowska L., Śliż D.,Tarnowski W., Wolf J., Wyleżoł M., Zdrojewski T., Banach M.,
Januszewicz A., Bogdański P. Zespół metaboliczny — nowa definicja
i postępowanie w praktyce. Stanowisko PTNT, PTLO, PTL, PTH, PTMR, PTMSŻ,
sekcji Prewencji i Epidemiologii PTK, „Klubu 30” PTK oraz sekcji Chirurgii
Metabolicznej i Bariatrycznej TChP. Nadciśnienie Tętnicze w Praktyce, 2022, 8,
2, 1–26.
3. Drzycimska-Tatka B., Drab-Rybczyńska A., Kasprzak J. Zespół metaboliczny –
epidemia XXI wieku. Hygeia Public Health 2011, 46(4): 423-430.
4. Kalinowski Paweł, Mianowana Maryla. Zespół Metaboliczny cz. I: przegląd
kryteriów rozpoznania zespołu metabolicznego = Metabolic Syndrome part I:
overview of criteria of recognition of metabolic syndrome. Journal of Education,
Health and Sport. 2016;6(3):211-226.
5. Kalinowski Paweł, Mianowana Maryla. Zespół Metaboliczny cz. II: Epidemiologia
zespołu metabolicznego w Polsce i na świecie = Metabolic Syndrome part II:
Epidemiology of metabolic syndrome in Poland and in the World. Journal of
Education, Health and Sport. 2016;6(4):466-480.
6. Komperda J., Żurkowska J., Czapka M., Szczepańska M., Pierzak-Sominka J.
Zespół Metaboliczny – Przegląd Piśmiennictwa. Problemy Nauk Stosowanych,
2014, Tom 2, s. 149 – 156.
7. Kramkowska M., Czyżewska K. Zespół metaboliczny — historia, definicje,
kontrowersje. Forum Zaburzeń Metabolicznych 2014, tom 5, nr 1, 6–15.
8. Lange E. Zastosowanie indeksu glikemicznego w dietoterapii zespołu
metabolicznego. Kosmos. Problemy Nauk Biologicznych, 59, 3-4, (2010).
9. Moszak M., Bogdański P. Probiotykoterapia w zespole metabolicznym. Forum
Medycyny Rodzinnej 2021;15(1):14-33.
10.Niezgódka A., Kargulewicz A., Swora-Cwynar E. Leczenie dietetyczne zespołu
metabolicznego na podstawie opisu przypadku. Forum Zaburzeń
Metabolicznych 2017;8(3):128-135.